نشریه فصل رویش

همه چیز درباره لباس روحانیون

اگر مردم عادی لباس نو را شب عید می خرند، طلبه ها لباس نو را قبل از ماه رمضان و محرّم می خرند. ماه محرم و ماه رمضان زمان رفتن آنها به سفرهای تبلیغی است. زمانی که باید برای آن دست به جیب بشوند و لباس تهیه کنند.
پوشیدن لباس روحانیت هم آدابی دارد. طلبه ها هم بین خودشان به تیپ هم صنفی هایشان اهمیت می دهند. اینکه چطور عمّامه ببندند، چطور لباس هایشان را بپوشند و... برایشان خیلی مهم است.

قم؛ گذرِخان
لباس روحانیون را در ایران همه می شناسند: عبا، قبا(یا لباده) و عمامه.
تا پیش از این پارچه ی لباس های روحانیون ممکن بود خارجی هم باشند، اما دوخت آنها در کشور انجام می شد و قطب تولید آن هم قم بود.
قم، گذرخان، مهمترین و اصلی ترین مرکز تولید قبا، لباده و عبا بود. اما هرچند هنوز قبا و لباده های وارداتی نتوانسته اند جای قبا و لباده ی دست دوز خیاط های عرب در قم را بگیرند، اما با گسترده تر شدن همه ساله ی عرضه ی لباده ها و قباهای اندونزیایی، ممکن است چند سال آینده، دیگر قبا و لباده ی داخلی در بازار پیدا نشود!
اکثر خیاطان قم، شیعه ی عراقی هستند. می گویند سابقه ی آنها به یک هجرت دسته جمعی خانوادگی بر می گردد. این خانواده های عراقی که اصغری نجفی نام داشتند، همراه خانواده های دیگری حدود 24 سال پیش در کنار جمعی از عراقی‌های دیگر توسط صدام از کشورشان رانده می شوند.
آنها به ایران و قم مهاجرت می کنند و در این شهر به فعالیت می پردازند، بعد از مدتی عمده ی بازار به دست آنها می افتد. الان هم کم شنیده نمی شود که اسم خیاط های معروف «خیاط عرب» باشد. در واقع این یک حسن و به نوعی "برند" به حساب می آید.

عـبا
عبا و عمامه آشناترین قسمت های لباس طلبگی برای افراد غیرِ طلبه هستند.
عبا در واقع همان پارچه ی بلندی است که روحانیان به دوش می اندازند واز پارچه های مختلفی دوخته می شود. عباها به طور عمومی به دو قسمت زمستانی و تابستانی تقسیم می شوند. عباهای شامی، خاچیه و بوشهری مشهورترین مدل های عبا هستند.
معمولا دوخت هر عبا در حدود3  تا 5/3 متر پارچه می برد. جنس عباها عموماً از پشم هستند. فاستونی، مواد پشم، عبایی و خاچیه نجفی اصلی ترین پارچه هایی هستند که عباها را از آنها تهیه می کنند.
قیمت عباها از 14 هزارتومان شروع و گاه تا 800 هزار و بعضا تا بالای یک میلیون تومان متغیر است که البته روحانیون عموماً از عباهای گران قیمت استفاده نمی کنند. گران ترین عباها، عباهایی از جنس خاچیه نجفی هستند. پارچه ی این نوع عباها از جنس پشم شتر است و انواع مرغوب آن را با دست می بافند. این عباها که معمولا حالتی تنظیف مانند دارند، بیشتر در تابستان استفاده شده و فوق العاده خنک و سبک هستند. .
مرغوب ترین پارچه های خاچیه از کشور های حاشیه ی خلیج فارس و نجف وارد می شوند. البته در بهبهان هم انواعی از آن تهیه می شود. جالب است که عباهای خاچیه به خاطر جنس خاصشان ابداً قابل شستشو نیستند و پس از مدتی باید یک عبای نو تهیه کرد.
عباهای خاچیه بیشتر در تابستان مورد استفاده قرار می گیرند و در زمستان از پارچه های گرمتر برای عبا استفاده می شود.

عمامه
جنس عمامه به طور سنتی از جنس پارچه های وال هندی و تایلندی است و در دو رنگ سفید و سیاه در بازار موجودند.
معمولا هر طلبه ای برای نوع پوشش خود یک الگو دارد. این الگو معمولا یکی از روحانیان بنام است. نوع پیچیدن عمامه و انتخاب لباده یا قبا هم از همان فرد الگو برداری می شود. پیچیدن عمامه به نظر بعضی از طلبه ها کار مشکلی است و به نظر بعضی دیگر کار زیاد سختی نیست! اما به طور مشخص نگاهی که یک طلبه به عمامه دارد با نگاهی که افراد عادی به آن دارند بسیار متفاوت است.
بر اساس حالت و اندازه ی عمامه و همینطور نوع «تا زدن» پارچه ی عمامه و نوع بستن، آن را به دسته های طبرستانی، قمی، نجفی، عربی و... تقسیم می کنند.
به طور کلی اندازه ی عمامه نیز مهم است. طول عمامه ی باز از 6 متر تا گاه 11 متر متغیر است. هر اندازه طول پارچه ی عمامه بیشتر باشد، اندازه ی عمامه ی بسته شده بزرگتر است. طبق یک سنت نانوشته، طلبه های جوانتر بنا بر قداستی که برای عمامه قائل هستند سعی می کنند عمامه های خود را کوچک تر و ساده تر ببندند.

همچنین گذاشتن عمامه بر سر مستحبات خاصی دارد. به طور کلی در بین جامعه ی روحانیت، عمامه صرف نظر از جنبه ی مادی آن، به طور خاصی مقدس و قابل احترام است.
بستن عمامه کار حساسی است. شُل یا سِفت بستن عمامه، نوع تا زدنِ پارچه ی عمامه و... همگی مهم هستند. بعضی از طلبه ها که هنوز کاملا بستن عمامه را یاد نگرفته اند از دوستان متبحّر خود می خواهند تا برای سفرهای تبلیغی برایشان عمامه بپیچند.
معمولا برای این سفرها دو عمامه پیچیده می شود تا اگر یکی از عمامه ها اتفاقی باز یا خراب شود عمامه ی دیگری در دسترس باشد.

قبا و لباده
شاید برای کسی که از عالم طلبگی دور است شنیدن این اسامی کمی عجیب باشد! قبا و لباده هر دو همان لباس های بلندی هستند که روحانیون از زیر عبا می پوشند.
فرق لباده و قبا در مدل دوخت آنهاست. اگر دقت کنید بعضی از این لباس ها یقه های گشادتری دارند که به صورت عدد 7 دوخته شده اند. اینها «قبا» هستند. اما بعضی دیگر یقه ی کیپ تری نسبت به قبا دارند. اینها «لباده» هستند.
دشداشه هم یک نوع لباس عربی سرتاسر سفید رنگ است از جنس پارچه ی نازک و خنک که در قسمت بالایی خود معمولا سه دکمه دارد.
لباده و قبا در واقع بخش اصلی لباس طلبگی را تشکیل می دهند. انتخاب و پوشیدن هر کدام از اینها کاملا سلیقه ای می باشد.
طلبه ها هر چند زیاد اهل مدگرایی نیستند اما در همان مقیاس بسته ی لباس طلبگی هم مسائلی مطرح است که تفاوت هایی بین طلبه ها و روحانیون ایجاد می کند. مسائلی از قبیل اینکه عمامه ی روحانی درست بسته شده باشد، نه زیاد بزرگ باشد و نه زیاد کوچک، سِفت و مرتب بسته شده باشد و مدل عمامه مناسب شأن طلبه باشد... .

شروط پوشیدن لباس روحانیت

کتاب «لباس روحانیت؛ چراها و بایدها» می خواهد به این پرسش جواب بدهد که چرا روحانیون لباس خاصی می پوشند؟ این کتاب توسط انتشارات «موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی» منتشر شده است.

نویسنده کتاب معتقد است: سال ها پیش از انقلاب، در برخی نقاط کشور برداشت عمومی بر این بود که این لباس، لباسِ محصّلان علوم دینی است. از این رو، طلبه با آغاز دروس حوزه و از بَدو ورود، لباس روحانیت به تن می کرد. امروزه با گسترش نقش حوزه های علمیه، این لباس، لباس دانش آموختگان و تربیت شدگان حوزه بوده و سطح انتظار عمومی از صاحبان آن بسیار بالا رفته است. (ص70) همچنین شرایط پوشیدن را توان پاسخگویی مستقیم به80 درصد از پرسش های مخاطبان در زمینه ی علوم دینی دانسته است. (ص72)
از دیدگاه نویسنده ی کتاب، رعایت نشدن موارد زیر نادرست دانسته شده است: آشفتگی عمامه و کم توجهی به زیبایی آن، زیاد بزرگ بودن یا کوچک بودن عمامه، بازگذاشتن دکمه ی قبا یا آستین پیراهن، کشیده شدن عبا روی زمین و بلندی بیش از اندازه ی لباس، ناسازگاری رنگ قطعات لباس، کوتاه تر بودن عبا از قبا یا لبّاده، وصله دار بودن یا فرسودگی لباس، پوشیدن لباس رنگ و رورفته یا آلوده یا بدحالت (ناشی از دوخت بد)، برجستگی بیش از حدّ جیب های لباس، پاره بودن درزهای لباس، سوراخ بودن جوراب، عدم رعایت نظافت لباس، پوشیدن لباس چروک و بدون اُتو، نپوشیدن جوراب و استفاده از دمپایی در مجامع رسمی، پوشیدن کفش سفید یا زرد، استفاده از انگشترهای متعدد یا بسیار درشت، بلند بودن بیش از اندازه ی ریش، کوتاهی ریش کمتر از حدّ متعارف، تراشیدن موی سر، تراشیدن سبیل، بلند گذاشتن موی سر زیر عمامه، شانه نکردن موی سر و صورت، بلند بودن شارب (موی روی لب)، استفاده از لباس با رنگ های غیرمتعارف، پوشیدن پیراهن یقه دار زیر قبا، کشیدن پا بر زمین هنگام راه رفتن و خلاصه هر چه در نظر عرف مصداق آشفتگی یا شلختگی شمرده شود. شمایل ظاهری روحانی در اجتماع باید همچون پیامبر اکرم(ص) متوازن، آراسته، خوش نما، پاکیزه، جذّاب، معطر و بدون عیب باشد. (لباس روحانیت؛ چراها و بایدها، ص79-78)

تاریخچه
در ابتدای این کتاب، تاریخچه کوتاهی از لباس روحانیون ارایه شده است. در این قسمت آمده است «فیلسوفان و اهل حکمت، لباس ویژه ای داشتند که به «جامه بخارایی» شهرت داشت، ولی میان فقیهان و محدّثان مرسوم نبود. سخنوران و واعظان نیز به هیأت ویژه ای کلاه خمره ای بر سر می نهاده و دستار می بستند. لباس کاتبان «دراعه» نام داشت. دراعه، جامه ای بود با آستین های گشاد که در آن نوشت افزار و لوازم مورد نیاز کتابت را می گذاشتند.»
اطلاعاتی که در مورد علمای عصر سامانی در منابع و مآخذ درج شده است، بیشتر و واضح تر است. ابوالمظفر محمد بن ابراهیم برغشی وزیر سامانیان بعدها که از کار وزارت کناره گرفت و به کسب علم و معرفت پرداخت (حوالی 400 هجری) دراعه ی سپیدی به تن می کرد. در زمستان دراعه را بر روی دیگر لباس هایشان می پوشیدند و سپس عمامه را بر سر خود می نهادند. این لباسِ تعداد بسیاری از علما و فقها، به ویژه در شهرهای خراسان بود. آنها همچنین معمولاً دستار بزرگی بر سر خود می گذاشتند و تحت الحنک نیز می انداختند؛ یعنی قسمتی از دنباله ی عمامه ی خود را باز می کردند و از زیر چانه می گذراندند و آن را روی شانه و سینه خود رها می کردند.
بر اساس تاریخ، احمدبن حنبل به دلیل امتناع از پوشیدن لباس سیاه دوران معتصم و پافشاری بر حفظ لباس سبز خود مواخذه شد. این موضوع به خوبی نشان از اهمیت لباس در نظر آنان دارد. نقاشی ها و تصاویر به جای مانده از روزگار گذشته نیز شواهد گویایی از اختلاف لباس اقشار مختلف ارائه می دهد.
تصویری از کتاب مقامات حریری، عالمی را در مسجد و در بالای منبر در حال وعظ و پاسخ گفتن به پرسش های مردم نشان می دهد. وی عمامه خود را طوری بسته که ادامه ی عمامه از روی سر به طرف عقب رفته و آویزان است. کتاب آثارالباقیه بیرونی نیز عالمی را بالای منبر و در حال وعظ و تدریس نشان می دهد. عمامه ی سفید او نسبتا بزرگ پیچیده شده است.ابن سینا دانشمند نامدار قرن چهارم و پنجم نیز به سبک رایج میان فقها، لباس روحانیت می پوشید و تحت الحنک می بست. این گزارش ها و گزارش های فراوان دیگری که در اسناد تاریخی ثبت شده، به خوبی نشان می دهد که دیرزمان در مساله ی لباس، میان اصناف مختلف تمایز وجود داشته است و این امر، اختصاص به عصر حاضر ندارد. (لباس روحانیت؛ چراها و بایدها، ص30-29)